Γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος
α. «Ήτοι μεν πρώτιστα Χάος γένετ’ αυτάρ έπειτα Γαία ευρύστερνος… ηδ’ έρως, ος κάλλιστος εν αθανάτοισι θεοίσι» (Πρώτα έγινε το χάος και ύστερα η πλατύστερνη Γη… Αλλά και ο έρωτας, ο πιο ωραίος ανάμεσα στους αθάνατους θεούς, Ησιόδου Θεογονία)
β. «Αλλ’ αυτόχθονες όντες την αυτήν εκέκτηντο μητέρα και πατρίδα… ελευθέραις ταις ψυχαίς επολιτεύοντο» (Αλλά ήταν αυτόχθονες και είχαν την ίδια χώρα ως μητέρα και πατρίδα… ζούσαν ως πολίτες με ελεύθερα φρονήματα, Λυσίου, Επιτάφιος 17-19)
γ. «Η αρχέγονη Γαία, η παλιά γήινη θεότητα, έχει τα ίδια χαρίσματα με όλες τις άλλες μυθολογικές θεότητες της αρχαιότητας: είναι μία μορφή γενναιόδωρη, μητρική, θηλυκή αλλά ταυτόχρονα εξαιρετικά αυστηρή. Δεν επιτρέπει παράβαση των νόμων της. Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να θίξει τη γονιμότητά της…».(Η Γαία του James Lovelock)
Ένα από τα θετικά που απορρέουν από τους εορτασμούς και εκδηλώσεις – γνωστές και ως Ημέρα Γυναίκας, Ανεκτικότητας… – είναι και η καταφυγή σε βιβλία ή περιοδικά – εφημερίδες με σχετικά αφιερώματα. Η αναζήτηση αυτή προκαλεί μία νοσταλγία, πνευματικά και ιδεολογικά δημιουργική. Κι αυτό γιατί αναγκάζεσαι να ξαναδείς με άλλο βλέμμα απόψεις και ιδέες που διατυπώθηκαν στο παρελθόν. Άλλες τις βρίσκεις λανθασμένες, άλλες ξεπερασμένες και άλλες διαχρονικές ή και προφητικές. Στην ομάδα αυτή ανήκει και η Παγκόσμια Ημέρα της Γης.
Το δεύτερο θετικό που προκύπτει είναι ο αναγκαίος αναστοχασμός τόσο για την προσωπική μας στάση απέναντι σε θέματα σχετικά με το οικοσύστημα όσο και για την ευαισθητοποίηση της κοινωνίας και των κυβερνήσεων – σε διαπλανητικό επίπεδο – σε ζητήματα περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος. Αφετηριακό σημείο των προβληματισμών μας τα παλιότερα κείμενα μέσα από τα οποία αναδύεται η βασική κοσμοθεωρία ατόμων και κοινωνιών σχετικά με τη σχέση και τη θέση του ανθρώπου με τη Γη και το γενικότερο οικοσύστημα.
Η Μητέρα Γαία
Οι αρχαίοι Έλληνες στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν το «άρρητο» έπλασαν μύθους που εξηγούσαν τις συμπαντικές δυνάμεις. Ωστόσο οι μύθοι τους είχαν ως αφετηρία πάντα τα προσωπικά βιώματα και τις εμπειρίες τους από τη σχέση τους με τη φύση. Ο αγώνας της υλικής τους επιβίωσης εμπλούτιζε τις πνευματικές τους αναζητήσεις και καθόριζε τη συμπεριφορά τους προς το «άγνωστο» και «παντοδύναμο».
Γι’ αυτό δεν είναι τυχαίο πως ο Ουρανός και η Γαία αποτέλεσαν το πρώτο δίδυμο των θεοτήτων των αρχαίων Ελλήνων. Η θεοποίηση των φυσικών στοιχείων υποδηλώνει την αντίληψη πως οι άνθρωποι οφείλουν την ύπαρξή τους σε αυτά. Ένιωθαν, δηλαδή, ότι αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου «όλου» που εξασφαλίζει την επιβίωσή τους και αιτιολογεί τη γέννησή τους. Η φύση ως η Μεγάλη Μητέρα συνιστά και την τροφό του ανθρώπου. «Πάντα πλήρη θεών», (Θαλής ο Μιλήσιος).
«Γαία, Θεά, Μητέρα των μακαρίων θεών και των θνητών ανθρώπων, / παντοτρόφε, πανδότρια, τελεσφόρα, εξολοθρεύτρια των πάντων…/ Βάθρο του αθάνατου κόσμου…/ Αλλά, θεά μακάρια, με ευμενή καρδιά αύξησε τους πολυχαρείς / καρπούς και χάρισε ευφορία στις εποχές» .(Ορφικός ύμνος της Γης )
Την αρχέγονη και μυστηριακή σχέση του ανθρώπου με τη Γη αποδίδει και ο Λυσίας (απόσπασμα 2), όταν καταγράφει την υπερηφάνεια των Αθηναίων για το «γηγενές» της καταγωγής τους. Δεν είναι, επίσης, τυχαίοι οι όροι που εφευρέθηκαν να αποτυπώσουν τη σχέση – δεσμό αυτού, όπως: γηγενής, αυτόχθων… Το χώμα – γη της Αθήνας για τους Αθηναίους ήταν ταυτόχρονα «μητέρα και πατρίδα».
Γενικότερα «Ο ελληνικός στοχασμός, δια μέσου των Ιώνων φιλοσόφων, συνέλαβε τη φύση και το σύμπαν ως ένα έμβιο κινούμενο Όλο. Διατύπωσαν το «ενιαίο» του κόσμου και εξήγησαν την πολλαπλότητα του φαινομενικού κόσμου, ανάγοντάς την σε μία πρωταρχική ουσία – αρχή, που παραμένει άφθαρτη και αναλλοίωτη παρ’ όλες τις επιφανειακές της μεταβολές», («Άνθρωπος και Γαία», Βασίλη Χλέτσου).
Αυτήν την ενότητα του σύμπαντος και την υπόρρητη σχέση – ενότητα του ανθρώπου και της φύσης την επισήμαναν με τις θεωρίες τους και οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι που ονομάστηκαν και Υλοζωϊστές αφού στη φύση αναζητούσαν την αρχή του κόσμου.
Ο Χριστιανισμός
«Και είπεν ο θεός∙ ποιήσωμεν άνθρωπον… και αρχέτωσαν των ιχθύων της θαλάσσης και των πετεινών του ουρανού και των κτηνών και πάσης της γης… και κατακυριεύσατε αυτής και άρχετε… και πάσης της γης» (δημιουργήσουμε τον άνθρωπο… κι ας είναι άρχοντες και κύριοι των ψαριών… και πάσης της γης… να είσθε κύριοι και εξουσιασταί επί της γης,..Γένεσις)
Η εντολή του θεού προς τον άνθρωπο για «κυριαρχία» επί της γης διαφοροποιεί την κοσμοαντίληψη για τη θέση του ανθρώπου στο σύμπαν και τη σχέση του με την Γη. Από την «ολιστική» αντίληψη και ενότητα του ανθρώπου οδεύουμε σε μία πιο ανθρωποκεντρική αντίληψη. Η φύση και η Γη θεωρούνται ως χώρος ικανοποίησης και τελείωσης του ανθρώπου, αφού αυτός έλαβε την σχετική εντολή από το θεό («αρχέτωσαν», «κατακυριεύσατε»…).
Σχετικά ο φιλόσοφος Κέλσος (2ος μ.Χ. αιώνας) επισημαίνει στο έργο του «Αληθής λόγος»: «Οι χριστιανοί ισχυρίζονται πως τα πάντα δημιουργήθηκαν από το θεό για χάρη του ανθρώπου, ενώ εμείς υποστηρίζουμε ότι δεν έγιναν και δεν γίνονται ούτε για χάρη του ανθρώπου ούτε για χάρη των ζώων… Τα πάντα έχουν υπολογιστεί ώστε να εξυπηρετούν, όχι το ένα το άλλο, αλλά το όλον…».
Η θεωρία της «Γαίας»
Ωστόσο η μεγάλη στροφή στον τρόπο που ερμηνεύουμε τη σχέση ανθρώπου και γης έγινε με τη θεωρία του James Lovelock, «Γαία». Στη θεωρία του η Γη θεωρείται ως ένας υπεροργανισμός, ένας γιγάντιος ενιαίος οργανισμός όπου όλες οι λειτουργίες των επί μέρους στοιχείων – οργανισμών συμβάλλουν στη δημιουργία ενός σταθεροποιητικού μηχανισμού, ικανοποιητικού για τη δημιουργία της ζωής και τη συνέχισής της.
«Ολόκληρο το φάσμα της ζώσας ύλης στη γη, από τις φάλαινες ως τους ιούς και από τις βελανιδιές ως τα φύκη, θα ήταν δυνατόν να θεωρηθεί ότι αποτελεί έναν και μοναδικό ζωντανό οργανισμό, ικανό να μεταβάλει την ατμόσφαιρα της γης, ώστε να ικανοποιεί τις γενικές του ανάγκες»
Η αγροτική επανάσταση: Άλμα ή απάτη;
Η κυρίαρχη άποψη είναι πως η Αγροτική Επανάσταση αποτέλεσε το μεγάλο άλμα για την πρόοδο της ανθρωπότητας και την εξέλιξη του ανθρώπου. Ο τροφοσυλλέκτης homo αρκούνταν σε ό,τι του παρείχε άμεσα η φύση. Όταν, όμως, εγκαταστάθηκε μόνιμα σε ένα χώρο κι άρχισε να καλλιεργεί τη γη – για πολλούς εκμεταλλεύεται ή καταστρέφει – από τότε άρχισε και η οικολογική καταστροφή. Η επέμβαση ήπια στην αρχή, τυραννική στις μέρες μας επέφερε βίαιες αναταράξεις στη λειτουργία της οικολογικής ισορροπίας.
Ο Noah Harari πρεσβεύει πως «Η αγροτική επανάσταση ήταν η μεγαλύτερη απάτη της ιστορίας» κι αυτό γιατί αυτή σε μια προοπτική χρόνου προσδιόρισε τη δομή των κοινωνιών και επέβαλε τη λογική της θησαύρισης και του ατομικού πλουτισμού. Έκτοτε ο πολιτισμός χτίστηκε πάνω στο στοιχείο της ποσότητας ως κοινωνικής αξίας και ατομικής αρετής.
«Και να θυμάσαι ότι το φτωχό και ασήμαντο χώμα έκανε τον αλαζόνα γαιοκτήμονα να είναι και να φαίνεται πλούσιος» («Το τραγούδι του φλύαρου ποταμού», Μάνου Καστέλη)
Έτσι γεννήθηκε ο ανταγωνισμός, γιγαντώθηκε ο ατομικισμός, καλλιεργήθηκε η εκμετάλλευση και σήμερα η ανάδυση μιας συμπεριφοράς ανθρώπινης παράνοιας, αφού συντελείται μία καταστροφή της ίδιας της πηγής της ύπαρξής μας. Ο άνθρωπος έχασε την ιερότητα και το σεβασμό προς τη Φύση – Γη και μετατράπηκε σε τιμωρό της.
«Ήταν, λένε, η κρίσιμη καμπή στην οποία ο sapiens αποκήρυξε τη στενή του συμβιωτική σχέση με τη φύση και ξεχύθηκε προς την απληστία και την αλλοτρίωση» (Harari, «Sapiens: Μια σύντομη Ιστορία του ανθρώπου»)
Η Νέμεση ή η Σωτηρία;
Η Μητέρα Γη δεν χάνει την ευκαιρία να μας προειδοποιεί και να διατυπώνει τις κατηγορηματικές της προσταγές. Στην εποχή της πληροφορικής δικτύωσης είναι αναγκαίο να βρούμε μία άλλη σχέση με την αρχέγονη θεά, τη Γαία. Το δίλημμα είναι αν θα ακολουθήσουμε τις θέσεις της συνεπειοκρατίας (οι πράξεις κρίνονται ανάλογα με τις συνέπειες, Mill) ή των δεοντολόγων, όπως του Καντ που κρίνουν τις πράξεις με βάση κάποιους απόλυτους κανόνες, ιδιαίτερα ηθικούς.
«Η πραγματική νέμεση της νεωτερικής οικονομίας είναι η οικολογική κατάρρευση».(Harari, «Homo deus»)
Χρειαζόμαστε μία νέα ηθική για τη στάση μας απέναντι στη φύση, τη Γεω-Ηθική. Το εμβληματικό οικολογικό σύνθημα «Σκέψου ολικά, δράσε τοπικά» αποκτά σήμερα μεγαλύτερη αξία στις καταναλωτικές και ανθρωποφάγες κοινωνίες.
«Μόνο αφού κοπεί το τελευταίο δέντρο, / μόνο αφού δηλητηριαστεί το τελευταίο ποτάμι, / μόνο αφού ψαρευτεί το τελευταίο ψάρι, / μόνο τότε θα καταλάβετε ότι τα λεφτά δεν τρώγονται»
