α.”Ο πολιτισμός δεν ακυρώνει τη βαρβαρότητα, αλλά πολλές φορές την επικυρώνει. Όσο πιο πολιτισμένος είναι ένας λαός, τόσο πιο βάρβαρος και καταστροφικός μπορεί να γίνει. (Ουμπέρτο Έκο).
β.”Πολιτισμός είναι ο ασταμάτητος πολλαπλασιασμός μη αναγκαίων αναγκών” (Μαρκ Τουαίην, Αμερικανός συγγραφέας).
Είναι πολύ δύσκολο να αποφανθεί κάποιος με βεβαιότητα ποιος από τους δύο παραπάνω ορισμούς-θέσεις αποδίδει με ακρίβεια το περιεχόμενο του σύγχρονου πολιτισμού μας. Ευκολότερα, όμως, μπορούμε να κατανοήσουμε το ζητούμενο (η ποιότητα του πολιτισμού μας) βλέποντας τις δύο παραπάνω εικόνες που αποτυπώνουν με περισσή ενάργεια και χωρίς τα ψεύτικα φτιασιδώματα της τεχνητής νοημοσύνης το “βάθος και το πλάτος” του Πολιτισμού μας.
Οι εικόνες (1&2) και οι ορισμοί-θέσεις (1&2) βρίσκονται σε μία νοηματική συνάφεια και αλληλονοηματοδοτούνται. Ίσως είναι από τις λίγες φορές που το κείμενο διευκολύνει την κατανόηση της εικόνας και όχι το αντίθετο, όπως είθισται και σύμφωνα με το «μία εικόνα χίλιες λέξεις».
Πολλοί στην προσπάθειά τους να ορίσουν με νοηματική πληρότητα και σαφήνεια την πραγματική ταυτότητα του πολιτισμού μας (αλλά και κάθε πολιτισμού) λαμβάνουν ως κριτήριο τη θέση και το “δικαίωμα στην ασφάλεια” του παιδιού. Οι παραπάνω φωτογραφίες περιγράφουν με ακρίβεια τόσο την “Ηθική” του πολιτισμού μας όσο και τις δικές μας Ευθύνες ή και Ενοχές, αν υπάρχουν ακόμη.
Βέβαια, ο πολιτισμός έχει πολλές παραμέτρους και είναι πολλά εκείνα τα στοιχεία που τον προσδιορίζουν. Μπορεί η Tεχνολογία να είναι αυτή που χρωματίζει ιδιαίτερα και με καταλυτικό τρόπο το περιεχόμενο και το επίπεδο του Πολιτισμού μας, αλλά δεν αρκεί από μόνη της να μας καθιστά υπερήφανους γι αυτόν. Μπορεί η τεχνολογία να προσδιορίζει σε απόλυτα μεγέθη και την οικονομική του διάσταση, αλλά και πάλι δεν είναι από μόνη της αρκετή να μας απαλλάξει κι από κάποιες ενστάσεις για την ποιότητά του.
Κι αυτό γιατί εκτός από την Τεχνολογία και την Οικονομία υπάρχουν και κάποιες άλλες σταθερές με τις οποίες κρίνεται και αξιολογείται ένας πολιτισμός. Σε αυτές τις σταθερές συγκαταλέγονται η Αισθητική του (πνευματική, καλλιτεχνική δημιουργία), η Κοινωνική Αλληλεγγύη και φυσικά η Ηθική του με την ευρύτερη έννοια.
Μπορεί σύμφωνα και με την μαρξιστική ανάλυση ο Πολιτισμός να συνιστά το Εποικοδόμημα και η Οικονομία-Υλική παραγωγή τη Βάση του Οικοδομήματος, αλλά σε ένα άλλο προχωρημένο ιστορικά επίπεδο (σύμφωνα και με την παραδοχή του Ένγκελς) το ίδιο το Εποικοδόμημα αυτονομείται και επηρεάζει – καθορίζει κι αυτό με τη σειρά του τη Βάση (Υλική παραγωγή, τρόπος κατανομής του πλούτου…).
Έτσι, λοιπόν, την Ηθική ενός πολιτισμού είμαστε υποχρεωμένοι (και για λόγους μεθοδολογικούς) να τη συνδέουμε και με το επίπεδο της Κοινωνικής Αλληλεγγύης που υφίσταται μεταξύ όχι μόνον των μελών μιας κοινωνίας ενός κράτους αλλά και μεταξύ των λαών διαφορετικών κρατών.
Αυτήν τη σύνδεση-συσχέτιση μας την επιβάλλει η παραδοχή και η κατανόηση πως ο Ηθικός Πολιτισμός συνιστά μία ατομική και ταυτόχρονα μία συλλογική διαδικασία. Αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι η επίτευξη ενός πλέγματος αλληλεγγύης αλλά και προστασίας των αδυνάτων και των μη-προνομιούχων.
Συνιστά, δηλαδή, κατηγορική προσταγή η ύπαρξη πλέγματος αλληλεγγύης και προστασίας των αδυνάτων στο βαθμό που θέλουμε να υπερηφανευόμαστε για την ποιότητα του πολιτισμού μας. Κι αυτό γιατί σε αυτό το πλέγμα κατανόησης, προστασίας και κοινωνικής αλληλεγγύης επωάζεται το πυρηνικό στοιχείο ενός πολιτισμού και της απότοκης Ηθικής του, ο Ανθρωπισμός.
Έτσι μπορούμε να υποστηρίξουμε πως η Ηθική ενός πολιτισμού συνιστά και την Αισθητική του και το αντίθετο. Κι αυτό γιατί ένας πολιτισμός χωρίς την αναγκαία αισθητική και Ηθική του καταντά, διολισθαίνει και εκπίπτει σε έναν φθηνό και ρηχό Οικονομισμό.
Βέβαια, ο Πολιτισμός και η Ηθική του προϋποθέτουν και το ανάλογο ατομικό και κοινωνικό Ήθος που αλληλοδιαμορφώνονται και λειτουργούν ως κινητήριες μηχανές με απώτατο στόχο τη δόμηση ενός ανθρωποκεντρικού οικοδομήματος που καταυγάζει και την ηθική πρόοδο του ανθρώπου-δημιουργού.
Σε εποχές, λοιπόν, που ο πολιτισμός τείνει να λάβει οικουμενικές διαστάσεις πληθαίνουν οι φωνές όλων εκείνων που μιλούν για το παγκόσμιο Ήθος των ανθρώπων και για τις απότοκες Ευθύνες και Ενοχές του οικουμενικού ανθρώπου μπροστά σε φαινόμενα που κηλιδώνουν ή και αποδομούν τις βασικές σταθερές-συντελεστές ενός Ηθικού Πολιτισμού.
Κι αυτό γιατί ο πολιτισμός ως civilisation εμπεριέχει στο νοηματικό του φορτίο συμπεριφορές, πράξεις και έργα που υπερβαίνουν τα όρια ενός λαού ή κράτους και αντανακλούν όχι τόσο τις ποικίλες ιδιαιτερότητες (γλωσσικές, θρησκευτικές, εθνολογικές…) των λαών αλλά τις ομοιότητές τους.
O Αριστοτέλης, ο Σαίξπηρ και ο Μπαχ δεν ανήκουν μόνο στην Ελλάδα, στην Αγγλία ή την Γερμανία αλλά σε όλη την ανθρωπότητα, ως στοιχεία του παγκόσμιου πολιτισμού. Αν αυτό συνιστά μία αναγκαία παραδοχή στις μέρες μας, άλλο τόσο συνιστά και μία θλιβερή διαπίστωση η παγκόσμια φτώχεια και η απουσία κοινωνικής αλληλεγγύης και προστασίας της ασφάλειας των παιδιών σε χώρες που πλήττονται από το δόρυ του θεού Άρη, τον Πόλεμο (Γάζα, Ουκρανία…).
Οι φωτογραφίες (1&2) συνιστούν τον αδιάψευστο μάρτυρα ενός παγκόσμιου πολιτισμού που από τη μια πλευρά συσσωρεύει πλούτο και ανέσεις σε ένα μικρό κομμάτι του πλανήτη και σε ένα άλλο κομμάτι η επιβίωση καθίσταται αβέβαιη και επισφαλής. Στο πρώτο ( φωτό 1) κυριαρχεί η ανέχεια, η στέρηση και ο θάνατος ως απότοκα της ανθρώπινης βαρβαρότητας και στο άλλο (φωτό 2) η Ύβρις του περιττού και των μη “αναγκαίων αναγκών” (Μαρκ Τουαίην)
Η εποχή μας, δηλαδή, και ο πολιτισμός μας διαμορφώνουν και συγκροτούν ένα πρωτοφανές έλλειμμα ανθρωπισμού και ηθικής και από την άλλη πλευρά ευνοούν ένα πλεόνασμα υπερκατανάλωσης, υλικού πλούτου και ηθικού ξεπεσμού.
Κι ενώ στη Γάζα (φωτογραφία 1) και σε άλλες περιοχές που ο πόλεμος και η στέρηση κυριαρχούν ως ανθρώπινη παράνοια, εμείς καθημερινά βομβαρδιζόμαστε με μηνύματα για τον εορτασμό της Black Friday. Αν αυτό δεν συνιστά τεκμήριο ηθικής παρακμής κι ενός παγκόσμιου “κοινωνικού μιθριδατισμού”, τότε ποιο άλλο στοιχείο μπορεί να αποδώσει το μέγεθος της έκπτωσης του ανθρωπισμού μας;
Πώς μπορέσαμε ως ανθρωπότητα και πολιτισμός να ανεχόμαστε την ύπαρξη τέτοιων ανισοτήτων και να κατακλύζουμε το πολυκαταστήματα για την αγορά καταναλωτικών αγαθών και άλλων “μη αναγκαίων αναγκών”, ενώ από την άλλη πλευρά να μένουμε απαθείς σε εικόνες παιδιών όπως αυτή της εικόνας 1; Πού ταξιδεύουν οι αρχές του ανθρωπισμού και του διαφωτισμού και ίσως-ίσως του Χριστιανισμού;
Ποια δόση κοινωνικής υποκρισίας μπορεί να αιτιολογήσει και να δικαιολογήσει την ανοχή μας στα τρομαγμένα μάτια των παιδιών της Γάζας, ενώ την ίδια στιγμή αλαλάζουμε στη θέα ενός φωτισμένου χριστουγεννιάτικου δέντρου που τα χρήματα που εισέπραξε κάποιος τραγουδιστής για το πάτημα ενός κουμπιού θα μπορούσαν να χορτάσουν χιλιάδες παιδιά;
Ποιος μπορεί να μιλά για Ευθύνες, για Ενοχές, για διεθνιστική Αλληλεγγύη και Ηθική Συνείδηση;
Δεν αποτελούν, λοιπόν, παράξενο φαινόμενο όλα αυτά που συμβαίνουν σήμερα και όπως ανάγλυφα αποτυπώνονται στις δυο εικόνες στο βαθμό που ο άνθρωπος εδώ και καιρό έχει μετατραπεί σε Homo Consumens (άνθρωπος καταναλωτής) που κύριο μέλημά του είναι η αχαλίνωτη κατανάλωση. Ο Έριχ Φρομ αυτόν τον τύπο ανθρώπου τον είχε περιγράψει με περισσή ακρίβεια πριν από πολλά χρόνια (“Υγιής Κοινωνία”):
“Ο homo consumenς είναι ο άνθρωπος που έχει για βασικό του στόχο όχι να κατέχει πράγματα, αλλά να καταναλώνει όλο και περισσότερα, εξισορροπώντας έτσι το εσωτερικό του κενό, την παθητικότητα, υη μοναξιά και το άγχος του… Ταυτόχρονα, η ανάγκη του κέρδους από τις μεγάλες καταναλωτικές βιομηχανίες, μέσα από τη διαφήμιση, τον μεταβάλλει σε έναν αχόρταγο άνθρωπο, ένα αιώνιο βυζανιάρικο βρέφος που θέλει να καταναλώνει όλο και περισσότερο και για τι οποίο τα πάντα γίνονται αντικείμενο κατανάλωσης –τα τσιγάρα, το ποτό, το σεξ, ο κινηματογράφος, η τηλεόραση. Νέες τεχνητές ανάγκες δημιουργούνται και τα ανθρώπινα γούστα χειραγωγούνται”.
Δεν είναι, λοιπόν, παράξενο που ο κόσμος σήμερα ζει τη φρενίτιδα του καταναλωτισμού της Black Friday κι αδιαφορεί για οτιδήποτε βρίσκεται έξω από τον καταναλωτικό ευδαιμονισμό του.
H “Ηθική της Μαζικής Κατανάλωσης” έχει διαποτίσει κάθε υπόσταση του ανθρώπου, αφού τα υλικά αγαθά είναι αυτά που οριοθετούν την ύπαρξή του, ρυθμίζουν την συμπεριφορά του και διαμορφώνουν την ιδεολογία του.
Νομοτελειακά, δηλαδή, ο Homo Consumens έχει καταστεί ένας αμοραλιστής με αδυνατισμένα τα ηθικά του αντισώματα και τα ιδεολογικά του αντιγόνα. Κι αυτό γιατί τα υλικά αγαθά για τον σύγχρονο άνθρωπο δεν διαθέτουν μόνον “αξία χρήσης” αλλά είναι και σύμβολα πλούτου, δύναμης και γοήτρου. Το «Είναι» υποχώρησε από την επέλαση του «Έχειν».
Οι παραληρηματικές συμπεριφορές κατά την ημέρα της Black Friday δεν είναι το αίτιο αλλά το αποτέλεσμα ενός κόσμου που έχασε τον βηματισμό του και σταμάτησε την αναζήτηση ενός καλύτερου κόσμου που θα συνδυάζει την οικονομική πρόοδο με την κοινωνική (ισότητα, κοινωνική αλληλεγγύη…). Το αίτημα-όραμα για συμμετοχή ευρύτερων μαζών ανθρώπων και λαών στην υλική ευημερία έχασε την καθολικότητά του ή και την οικουμενικότητά του.
Οι ιδεολογικές αναζητήσεις εκλείπουν, οι υψηλές ενατενίσεις υποχωρούν και μεταφυσικοί προβληματισμοί απουσιάζουν. Το όραμα της μαζικής κατανάλωσης έχει ισοπεδώσει κάθε προσπάθεια για εσωτερική έξαρση και κάθε διάθεση για αυτοϋπέρβαση. Όλα πλέον είναι προσανατολισμένα στη “Μέγιστη Κατανάλωση” και όχι στην παραγωγή “Χρήσιμων-Αναγκαίων Πραγμάτων και Ανθρώπων”.
Έτσι επωάζεται μία νέα δουλεία του ανθρώπινου είδους με αδυνατισμένες τις εσωτερικές άμυνες, αφού η Μέγιστη Κατανάλωση βιώνεται ως η απόλυτη μορφή Ελευθερίας.
Όταν ο Καρτέσιος διακήρυττε το “Gogito, ergo Sum” ποτέ δεν μπορούσε να φανταστεί πως η θέση αυτή θα μεταλλαχθεί στο “Consumo, ergo Sum”. Ποτέ, επίσης, δεν φαντάστηκε πως η φρενίτιδα της κατανάλωσης θα είχε και ξεχωριστή Ημέρα γιορτής (Black Friday).
Βλέποντας κάποιος το κοριτσάκι να τρέχει στο δρόμο έντρομο κουβαλώντας στον ώμο της την αδελφή της (φωτό 1) για να την σώσει από τις οβίδες είναι δύσκολο να μην νιώθει κάποιες ενοχές βλέποντας ταυτόχρονα τα αλαφιασμένα πλήθη να τρέχουν πρωί-πρωί στα πολυκαταστήματα για αγορές (Black Friday).
O “Στοχαστής” του Ροντέν θα βλέπει με μελαγχολία και πολύ σκεπτικισμό την “Πτώση” του ανθρώπου στα πλοκάμια του καταναλωτισμού.
Απαιτείται, λοιπόν, μία πνευματική και ηθική ανάταξη για να μπορέσουμε ως έλλογα όντα να απελευθερωθούμε από τα καταναλωτικά δεσμά και να κυριαρχήσουμε πάνω στις ανάγκες μας. Χρέος μας η επανένταξή μας στο βασίλειο των έλλογων όντων και όχι η καταβύθισή μας στον ωκεανό της Κατανάλωσης.
Διαφορετικά κινδυνεύουμε να ακυρώσουμε τη βασική αρχή:
“Να μη μάς κατέχουν αυτά που κατέχουμε”
*ΠΗΓΗ: Blog “ΙΔΕΟπολις” Ηλία Γιαννακόπουλου
