«Η ανθρώπινη ιστορία άρχισε με μια πράξη ανυπακοής…»
Η εξέγερση (ατομική και συλλογική) ως έννοια και συμπεριφορά είναι θετικά φορτισμένη και ιστορικά δικαιωμένη. Συνοδεύει την ατομική και ιστορική πορεία κάθε λαού και χαρακτηρίζει την ποιότητα και τους προσανατολισμούς κάθε πολιτισμού. Συνιστά, επίσης, στοιχείο αυτοπροσδιορισμού ενός ατόμου ή ενός λαού. Διαμόρφωσε και διαμορφώνει τόσο τα πνευματικά-ψυχολογικά δεδομένα ενός ατόμου όσο και τα κοινωνικά – πολιτικά δεδομένα ενός λαού.
«Η ανθρώπινη ιστορία άρχισε με μια πράξη ανυπακοής…» διακήρυξε ο Έριχ Φρομ προβάλλοντας με έμφαση τον πρωταγωνιστικό ρόλο της ανυπακοής- εξέγερσης στην εξέλιξη του ανθρώπου και του πολιτισμού. Ωστόσο, για ολόκληρους αιώνες το κατεστημένο – πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό – δίδασκε και εκπαίδευε τους πολίτες πάνω στην αρχή πως η πειθαρχία και η συμμόρφωση στους κανόνες – νόμους είναι οι πυλώνες της κοινωνικής ευρυθμίας και της προόδου της ανθρωπότητας. Κάθε ανυπακοή και κάθε κίνημα εξέγερσης ιστορικά από άλλους ενοχοποιήθηκαν για ένα πλήθος αρνητικών φαινομένων (διάλυση κοινωνιών, φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας) και από άλλους προβλήθηκαν ως η αφετηρία μιας διαδικασίας που πυροδότησε το νέο, την αλλαγή και την πρόοδο.
Εξέγερση και πολιτισμός
Παρόλες τις αντιτιθέμενες αξιολογήσεις της εξέγερσης ως ιστορικού φαινόμενου, οι μύθοι όλων των λαών θέτουν ως αφετηρία και βάση του πολιτισμού τους και της ανθρώπινης ελευθερίας σε πράξεις ανυπακοής και εξέγερσης (Προμηθέας, Αδάμ και Εύα) . Ο Προμηθέας αιώνιο σύμβολο εξέγερσης διακήρυξε με περισσό θάρρος «καλύτερα δεμένος πάνω σε αυτόν τον βράχο, παρά υπάκουος δούλος των θεών». Έτσι, μέσα από συμπεριφορές απειθαρχίας άτομα και λαοί σπάζουν τους αρχέγονους δεσμούς τους με τη φύση (Αδάμ και Εύα), την αυθαίρετη εξουσία (Προμηθέας) και πορεύονται με όλη τη βεβαιότητα αλλά και τις ανασφάλειες στο δρόμο της προόδου, της ελευθερίας και της αυτοβουλίας.
Ο άνθρωπος συνέχισε να εξελίσσεται πνευματικά χάρη σε πράξεις ανυπακοής. Δεν χρωστάει μόνο την πνευματική του ανάπτυξη στο γεγονός ότι υπήρξαν άνθρωποι που τόλμησαν να πουν όχι στις ανώτερες δυνάμεις «εν ονόματι της συνείδησης ή της πίστης τους», αλλά και η διανοητική τους ανάπτυξη εξαρτήθηκε από την ικανότητά του να δείξει ανυπακοή στις εξουσίες που προσπαθούσαν να φιμώσουν τις νέες σκέψεις, και στη δύναμη των κατεστημένων ιδεών που θεωρούσαν ανόητη τη νέα άποψη. (Έριχ Φρομ)
Η εξέγερση ως ιστορικό φαινόμενο έλαβε διάφορες μορφές όπως: ατομική, εθνική, κοινωνική, πολιτική, λαϊκή, πνευματική – διανοητική, ψυχοσυναισθηματική, ηθική. Ακούμπησε, λοιπόν, και εξέφρασε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης υπόστασης, γι’ αυτό και είναι ποτισμένη με εκείνα τα στοιχεία που αισθητοποιούν το μεγαλείο του ανθρώπου ως μιας σύνθετης ενότητας – οντότητας. Η εξέγερση, επίσης, άλλοτε εκδηλώθηκε ως πνευματικό κίνημα και ανέδειξε τις πνευματικές και φιλοσοφικές αναζητήσεις και άλλοτε συμπυκνώθηκε σε μια πράξη, πολιτική δράση ή ακόμη και σε επανάσταση (λαϊκή, εθνική …)
Εξέγερση και ελευθερία
Την εξέγερση, με όποια μορφή κι αν αυτήν εκδηλώθηκε, την προκάλεσε-λεί η καταπίεση (πολιτική, ψυχολογική, πνευματική, σωματική) η ανέχεια – στέρηση, η ανελευθερία και τα διάφορα πρόσωπα της εξουσίας. Πάντοτε ο στόχος της εξέγερσης είναι η εξουσία (ορατή και αόρατη). Όντας η εξέγερση συνώνυμη της αμφιβολίας , της αμφισβήτησης, της διαφωνίας, της αντίρρησης, της αντίστασης και της αντίδρασης ενεργοποιεί τόσο το θυμικό όσο και το λογικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης.
Γι’ αυτό από τη φύση της η εξέγερση εμπεριέχει στοιχεία οργής, διαμαρτυρίας, αγανάκτησης αλλά και στοιχεία αναζήτησης του νέου, ανατροπής του παλιού και επιθυμίας για υπέρβαση των κατεστημένων αξιών και νοοτροπιών. Είναι, δηλαδή, μια πράξη απελευθερωτική, μια αγωνιώδης προσπάθεια του ατομικού και συλλογικού «Εγώ» για αποδέσμευση-ρήξη με το παρελθόν. Οι έννοιες ελευθερία και εξέγερση βρίσκονται σε μια σχέση διαλεκτική και αλληλοτροφοδότησης. Η μία αποτελεί ταυτόχρονα συνέπεια και προϋπόθεση της άλλης.
Ένα άτομο μπορεί να αποκτήσει ελευθερία μέσα από πράξεις ανυπακοής, μαθαίνοντας να λέει όχι στην εξουσία. «Μα δεν είναι μόνο η ικανότητα για ανυπακοή προϋπόθεση της ελευθερίας· είναι και η ελευθερία προϋπόθεση της ανυπακοής. Όταν φοβάμαι την ελευθερία δεν θα τολμήσω να πω «όχι», δε θα έχω το θάρρος να μην υπακούσω. Στην πραγματικότητα η ελευθερία και η ικανότητα της ανυπακοής πάνε μαζί. Έτσι οποιοδήποτε κοινωνικό, πολιτικό ή θρησκευτικό σύστημα διακηρύσσει την πίστη του στην ελευθερία, ενώ καταπνίγει την ανυπακοή, δεν μπορεί να λέει την αλήθεια». (Φρομ)
Για πολλούς μελετητές της ανθρώπινης ψυχολογίας και συμπεριφοράς η εξέγερση είναι μια αναγκαία διαδικασία που υποχρεωτικά υφίσταται το άτομο για την έξοδό του από την ανωριμότητα. Είναι ο αγώνας της συνείδησης να τιθασεύσει την τυραννική εξουσία των ενστίκτων και να θεμελιώσει το «βασίλειό» της πάνω στις αρχές του δικαίου, της ισοτιμίας, της ελευθερίας και της λογικής. Βέβαια η εξέγερση ως ατομική συμπεριφορά εγκυμονεί στοιχεία αυτοεπιβεβαίωσης και αναζήτησης μιας κοινωνικής καταξίωσης μέσα από τη σύγκρουση με το διεφθαρμένο και το αναχρονιστικό. Πολλές φορές προσεγγίζει την ακρότητα και μπορεί να εκφραστεί είτε ως απόλυτη υπακοή σε μια εξουσία (εσωγενή ή εξωγενή) είτε ως απόλυτη – μόνιμη – συνεχή ανυπακοή. Όμως, αν «ένας άνθρωπος μπορεί μόνο να υπακούει τότε είναι σκλάβος· Αν μπορεί μόνο να είναι ανυπάκουος και είναι ανίκανος να υπακούσει τότε είναι αντάρτης (όχι επαναστάτης)· Ενεργεί από θυμό, απογοήτευση, αγανάκτηση κ όχι στο όνομα μιας αρχής ή μιας πεποίθησης» (Φρομ).
Παράγοντες που ακυρώνουν την εξέγερση
Πολλοί, ωστόσο, είναι οι παράγοντες (εσωγενείς ή εξωγενείς) που εμποδίζουν, αναστέλλουν, ακυρώνουν ή και σβήνουν τη φλόγα της εξέγερσης. Ο ενδογενής φόβος, η χρόνια ταύτιση με την εξουσία (πατρική, θεϊκή, πολιτική) και η αποπνευματοποίηση σπρώχνουν το άτομο σε μια στάση υποταγής στον «δυνατό» που με τη σειρά της χαρίζει ένα αίσθημα δύναμης και βεβαιότητας. Έτσι το άτομο παραιτείται από κάθε προσπάθεια για αυτονομία και αυτοπροσδιορισμό και η προοπτική της εξέγερσης απομακρύνεται.
Επιπλέον στην ακύρωση της εξέγερσης συντελούν το παραδοσιακό σύστημα ηθικών αξιών και οι θεσμοθετημένοι φορείς κοινωνικοποίησης που «διδάσκουν» την αξία της πειθαρχίας και της υπακοής πάνω στη λογική του «η υπακοή = αρετή» και «η ανυπακοή = αμαρτία». Έτσι οι μηχανισμοί κοινωνικοποίησης δρουν ισοπεδωτικά, συντηρούν τον ομοιομορφισμό της σκέψης και ενοχοποιούν στη συνείδηση του πολίτη κάθε ιδέα για αντίσταση και εξέγερση. «Για να μπορεί κανείς να δείξει ανυπακοή θα πρέπει να έχει το θάρρος της μοναξιάς, του σφάλματος και της αμαρτίας. Το θάρρος όμως δεν φτάνει. Η δυνατότητα του θάρρους εξαρτάται από το επίπεδο προσωπικής ανάπτυξης του ατόμου» (Φρομ).
Το ριζικό σύστημα της εξέγερσης
Γενικότερα η εξέγερση ως διανοητική κατάσταση αλλά και ως πρακτική προϋποθέτει έναν υψηλό βαθμό αυτογνωσίας και αυτοσυνειδησίας, ψυχικό σθένος αλλά και ηθικές ευαισθησίες. Επιπρόσθετα, οι πνευματικές ανησυχίες, το κριτικό πνεύμα και οι φιλοσοφικές αναζητήσεις τρέφουν και γονιμοποιούν τον πυρήνα της εξέγερσης.
Σημαντικοί, επίσης, παράγοντες στην εκδήλωση της εξέγερσης θεωρούνται οι ιδεολογικές απορίες, οι πολιτικές αναζητήσεις – στοχεύσεις και τα κοινωνικά οράματα. Τέλος, βασική προϋπόθεση και αναγκαίος όρος για το δέντρο της εξέγερσης θεωρούνται το ελεύθερο φρόνημα – ελευθεροφροσύνη, οι εσωτερικές αντιστάσεις –αντισώματα και η αέναη αναζήτηση του διαφορετικού. Οι δύο αρχές «sapere aude» (τόλμησε να μάθεις) και «de omnibus est dubitandum» (για όλα πρέπει να αμφιβάλλουμε) αποτελούν πάντα την εκρηκτική ύλη για την πυροδότηση της εξέγερσης.
Η εξέγερση σήμερα
Η σημερινή πραγματικότητα και η ωρίμανση του καπιταλισμού διαβρώνει της συνθήκες εξέγερσης χαρακτηρίζοντας κάθε διάθεση για εξέγερση ως προϊόν νεύρωσης και αδυναμία προσαρμογής στα νέα δεδομένα. Στην εποχή της παγκοσμιοποιημένης απραξίας «οι άνθρωποι αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους στα εμπορεύματα τους, βρίσκουν την ψυχή τους στο αυτοκίνητο τους, στην ταινία υψηλής πιστότητας που έχουν, στο σπίτι τους με τα δύο επίπεδα, στον τεχνικό εξοπλισμό της κουζίνας τους. Ο μηχανισμός που συνδέει το άτομο με την κοινωνία του άλλαξε και ο κοινωνικός έλεγχος βρίσκεται μέσα στις καινούργιες ανάγκες που γέννησε» (Μαρκούζε, ο μονοδιάστατος άνθρωπος).
Ωστόσο η εξέγερση είτε αποτελεί αντικείμενο των ψυχολόγων είτε αντικείμενο των κοινωνιολόγων εξακολουθεί να ενθουσιάζει άτομα και λαούς. Η εξέγερση είτε είναι προϊόν μιας διανοητικής έκρηξης είτε αποτέλεσμα των υλικών όρων διαβίωσης (Μαρξισμός) δονεί τις καρδιές και το πνεύμα όλων. Είναι η συνείδησή μας που κεντρίζει τη σιωπή μας, την απραξία μας και λοιδορεί τις ενοχές μας. Είναι η ίδια μας η ζωή που ορθώνεται και ζητά τη δικαίωση στο όνειρο και το ουτοπικό.
Τα λόγια του Τσε Γκεβάρα παραμένουν πάντα επίκαιρα «Μας φαίνονταν μεγάλοι γιατί ήμασταν γονατιστοί… Ας εγερθούμε».
