«Κάποτε ο Λάο Τσε ρώτησε τους υλοτόμους γιατί δεν κόβουν και τα στραβά δέντρα. ‘’Επειδή είναι άχρηστα’’ του απάντησαν και τότε ο σοφός δάσκαλος τους είπε ‘’έτσι να είστε και εσείς… πάντα άχρηστοι για να μη σας πειράζει κανείς’’».
Φαντάζει κάπως περίεργη και αντισυμβατική η προτροπή του Κινέζου φιλοσόφου (4ος π.Χ.) στο βαθμό που ο άνθρωπος αγωνιά και αγωνίζεται για τη θετική εικόνα του. Προκαλεί ερωτήματα η άποψή του όταν γνωρίζουμε πως η ευτυχία και η επιτυχία του ατόμου είναι συνάρτηση της κοινωνικής αποδοχής και επιβεβαίωσης. Γιατί εκείνο που ενδόμυχα ταλανίζει τον άνθρωπο είναι ο φόβος της κοινωνικής απόρριψης.
Αν εξαιρέσουμε κάποια ομάδα ανθρώπων ψυχολογικά ευπαθών και με αρνητικό δείκτη αυτοεκτίμησης(αυτοϋποτίμηση), όλοι μας πασχίζουμε να φανούμε στους άλλους δημιουργικοί, χαρισματικοί, με ιδιαίτερες ικανότητες, με κοινωνική προσφορά και γενικότερα να μας θεωρούν «χ ρ ή σ ι μ ο υ ς».
Η υπόνοια και μόνο ότι οι συνάνθρωποί μας θα έχουν αρνητική εικόνα για εμάς μάς συγκλονίζει και μάς καθιστά δυστυχισμένους. Η απόρριψη, η απαξίωση και η υποτίμηση των άλλων είναι ο εφιάλτης μας. Η απόλυτη δυστυχία μας είναι όταν συνειδητοποιήσουμε πως ο περίγυρός μας στην αξιακήκλίμακα μάς έχει εντάξει στους «ά χ ρ η σ τ ο υ ς». Τότε μελαγχολούμε, κλεινόμαστε στον εαυτό μας και γινόμαστε μισάνθρωποι και αντικοινωνικοί.
Τα κίνητρα
Όλα τα παραπάνω μπορούν ως ένα βαθμό να ερμηνευτούν με όρους ψυχολογίας και ψυχιατρικής. Αλλά να πασχίζουν κάποιοι (σύμφωνα με την προτροπή του Λάο Τσε) να είναι ή να φαίνονται στους άλλους «άχρηστοι», συνιστά στοιχείο βαθύτερης διερεύνησης.
Η ψυχολογία του άχρηστου είναι τελικά η μετριοφροσύνη, η συστολή, ο αυτοσεβασμός, οι φοβίες (αγοραφοβία), ένα ακαθόριστο αίσθημα αυτοενοχοποίησης και αυτοαπόρρριψης ή ένα υπερμεγέθες σύνδρομο κατωτερότητας; Είναι ο φόβος κάποιων να εκτεθούν στο βλέμμα των άλλων και να αποτελέσουν αντικείμενο κριτικής; Ίσως κάποιοι να επέλεξαν την ψυχολογία του άχρηστου ερμηνεύοντας λανθασμένα τη θέση του Επίκουρου «λάθε βιώσας».
Μπορεί ένα αρνητικό συναίσθημα, όπως αυτό του άχρηστου, να τροφοδοτεί με δημιουργικό τρόπο μια άλλη θετική διεργασία για την πραγμάτωση της ευτυχίας μας και του βαθύτερου στόχου – νοήματος της ζωής μας; Πόσο, όμως, αυτό συμβάλλει στην επιβίωση που από τη φύση της προϋποθέτει και συνεπάγεται τη συμ – βίωση; Και συμβίωση σημαίνει διακονία κάποιων αρχών και κανόνων της κοινωνικής πραγματικότητας – αναγκαιότητας αλλά και δύναμη – θέληση να κατακτήσουμε τη θετική γνώμη των άλλων για τον εαυτό μας. Γιατί υπάρχουμε «ένεκεν των άλλων».
Παρατηρώντας με κριτική ματιά τον περιβάλλοντα χώρο σίγουρα θα εντοπίσουμε πολλά «άχρηστα» πράγματα: Δέντρα, έντομα, καιρικά φαινόμενα, βράχους, κύματα και πολλά άλλα. Είναι αλήθεια, όμως, άχρηστα ή εμείς τα βλέπουμε έτσι; Η πραγματικότητα δεν υφίσταται αφεαυτής αλλά σύμφωνα με την εικόνα που έχουμε γι’ αυτήν.
Η ψυχολογία του «άχρηστου» και η προτροπή του Λάο Τσε μπορούν να ερμηνευτούν και μέσα από την Τελεολογική αντίληψη των πραγμάτων του Αριστοτέλη (Όλα διακονούν έναν τελικό στόχο – τέλος).
Μια ιστορία
Η παρακάτω ιστορία είναι άκρως διαφωτιστική για τη θέση μας απέναντι σε ό,τι εμείς θεωρούμε «άχρηστο».
«Ένας πλανόδιος ξυλουργός, που τον έλεγαν Πέτρο, είδε στα ταξίδια του, μια παλιά βελανιδιά γίγαντα, κοντά σε ένα ακατέργαστο βωμό. Ο ξυλουργός είπε στον παραγιό του που θαύμαζε τη βελανιδιά: «Να ένα άχρηστο δέντρο. Αν το ‘καναν καράβι, θα σάπιζε αμέσως. Αν το ‘καναν εργαλεία θα ‘σπαγαν. Τίποτε χρήσιμο δε μπορείς να φτιάξεις μ’ αυτό το δέντρο. Να γιατί μπόρεσε να γεράσει τόσο!». Στο χάνι όμως, την ίδια νύχτα, ο ξυλουργός είδε τη βελανιδιά στο όνειρό του και το δέντρο του είπε: «Γιατί με συγκρίνεις με τα καλλιεργημένα σας δέντρα, όπως τ’ ασπράγκαθο, την αχλαδιά, την πορτοκαλιά, τη μηλιά κι’ όλα τ’ άλλα καρποφόρα δέντρα; Πριν ακόμα ωριμάσουν οι καρποί τους, οι άνθρωποι τ’ αφανίζουν, σπάνε τα κλαριά τους και τα κλωνιά τους. οι καρποί που δίνουν τα βλάπτουν, και δε χαίρονται τη ζωή μέχρι το φυσικό τους τέλος. Έτσι γίνεται παντού και γι’ αυτό προσπάθησα πριν από πολύ καιρό να γίνω ολότελα άχρηστο. Δύστυχε θνητέ! Πιστεύεις πως αν ήμουν χρήσιμο, θα μ’ άφηναν να κάνω τέτοιο μπόι; Ωστόσο συ και γω, είμαστε κι οι δυο δημιουργήματα, και με ποιο δικαίωμα ένα δημιούργημα δικάζει ένα άλλο; Ώ άχρηστε θνητέ, τι ξέρεις εσύ για το ανωφέλευτο των δέντρων».
Ο ξυλουργός ξύπνησε, συλλογίστηκε αυτό το όνειρο, κι αργότερα, όταν ο παραγιός του τον ρώτησε γιατί υπήρχε μονάχα αυτό το δέντρο για να προστατεύει το βωμό απάντησε: «Σώπα, ας μη μιλάμε πια γι’ αυτό. Αυτό το δέντρο φύτρωσε εκεί επίτηδες, γιατί παντού αλλού, οι άνθρωποι θα το είχαν βλάψει. Αν δεν ήταν το δέντρο του βωμού, θα το είχαν ίσως κόψει».
Είναι φανερό ότι ο ξυλουργός είχε καταλάβει ότι εκπληρώνοντας απλώς τον προορισμό σου, αυτό είναι το μεγαλύτερο κατόρθωμα του ανθρώπου, κι ότι ο ωφελιμισμός πρέπει να υποχωρεί στις απαιτήσεις της ασυνείδητης ψυχής. Αν εκφράσουμε αυτή τη μεταφορική έννοια με ψυχολογικούς όρους, το δέντρο συμβολίζει την πορεία προς την εξατομίκευση και δίνει ένα μάθημα στο κοντόθωρο Εγώ μας». (Δημοσίευμα)
Ηλίας Γιαννακόπουλος – Φιλόλογος
