Του Γεωργίου Παπασίμου
Twitter: @PapasimosG
Ο συνεχιζόμενος πόλεμος στην Ουκρανία που προκαλεί ήδη τεκτονικές συνέπειες στο παγκόσμιο επίπεδο (νέα διάταξη των υπό διαμόρφωση παγκόσμιων πόλων) και στο οικονομικό επίπεδο (εκτίναξη της ενεργειακής αγοράς και των πληθωριστικών πιέσεων) έκανε πιο ξεκάθαρη την ήδη παγκόσμια ρευστότητά που είχε ξεκινήσει διογκούμενη σταθερά, λίγες δεκαετίες μετά τη συμβολική πτώση του τείχους του Βερολίνου μετά την προσωρινά επιβληθείσα πλήρη αμερικανική ηγεμονία (Pax Americana).
Η πρόσφατη συσπείρωση της Δύσης υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, έναντι της Ρωσίας, μπορεί να έδωσε νέα πνοή στο «εγκεφαλικά νεκρό» ΝΑΤΟ, πλην όμως οι επιβληθείσες οικονομικές κυρώσεις στη Ρωσία έχουν ήδη ως μεγαλύτερο θύμα τις ευρωπαϊκές κοινωνίες και την ευρωπαϊκή οικονομία. Η Ρωσία έχει ήδη ρεκόρ εσόδων που αγγίζουν τα 100 δις ευρώ από την άνοδο των τιμών πετρελαίου και φυσικού αερίου από την έναρξη του πολέμου, το δε, ρούβλι μετά από μια μικρή πρόσκαιρη υποχώρηση έχει εκτιναχθεί, καθώς η Ρωσία πέτυχε να τιμολογεί το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο σε ρούβλια. Το ίδιο προτίθεται να πράξει με την αγορά σιταριού, καλαμποκιού, λιπασμάτων κλπ συνδέοντας ευθέως το ρωσικό νόμισμα με τα αγαθά αυτά, που αντιπροσωπεύουν μαζί με αυτά της Ουκρανίας το 14% της παγκόσμιας παραγωγής σιταριού και το 60% περίπου της παγκόσμιας παραγωγής ηλιέλαιου. Αποτελούν, δε, κρίσιμο παράγοντα, για την αποτροπή της επαπειλούμενης γιγαντιαίας επισιτιστικής κρίσης στην Αφρική και στη Μέση Ανατολή.
Παράλληλα, οι εξελίξεις στην παγκόσμια οικονομία, που έχουν άμεση επίπτωση στις γεωπολιτικές ανακατατάξεις και στον ανηλεή πλανητικό πόλεμο για την παγκόσμια ηγεμονία είναι ραγδαίες. Με πρωτοβουλία της Κίνας που διαθέτει τεράστια συναλλαγματικά αποθέματα (3,5 τρις δολάρια) επιχειρείται η δημιουργία, ενός ισχυρού αποθεματικού ταμείου γουάν, με συμμετοχή χωρών όπως η Μαλαισία, η Σιγκαπούρη, η Χιλή κλπ που θα δανείζονται και θα αποπληρώνουν σε γουάν, το οποίο σημειωτέον αρχίζει και χρησιμοποιείται ως αποθεματικό νόμισμα και σε άλλες χώρες (Ισραήλ, Σαουδική Αραβία κλπ). Το επόμενο βήμα θα είναι η δημιουργία συστήματος συναλλαγών που θα αντικαταστήσει το δυτικό swift. Οι εξελίξεις αυτές, που στοχεύουν στην υποκατάσταση μακροπρόθεσμα του δολαρίου ως παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος έχουν δημιουργήσει εκρηκτικές συνθήκες στο παγκόσμιο χρηματοοικονομικό τομέα, που σε συνδυασμό με τον αβυσσαλέο ενεργειακό πόλεμο αλλάζουν το κέντρο βάρους της οικονομικής λειτουργίας του πλανήτη, απειλώντας ευθέως την ήδη οπισθοχωρούσα αμερικανική ηγεμονία και εν γένει τη δυτική πρωτοπορία έναντι της Ασίας, που αναδύεται ως χώρος της εκκολαπτόμενης πλανητική ηγεμονίας.
Η επιχειρηθείσα pax Americana, μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ είχε πολύ σύντομη χρονική διάρκεια για δύο βασικούς λόγους. Από τη μια μεριά, ο καπιταλισμός «ζόμπι» παρά τους θεωρητικούς βερμπαλισμούς γιγάντωσε την ανισότητα των κοινωνιών και την εξαθλίωση του τρίτου και τετάρτου κόσμου στον πλανήτη με συνέπεια να θαμπώσει πολύ γρήγορα το δυτικό αφήγημα. Παράλληλα, η πλήρης διάλυση του ελέγχου της κίνησης κεφαλαίων σε παγκόσμιο επίπεδο και η κατάργηση των εθνικών συνόρων και ελέγχων προκειμένου να εξυπηρετηθούν τα συμφέροντα του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου μετέτρεψαν την Κίνα αρχικά σε παγκόσμιο πλανητικό εργοστάσιο και σήμερα σε υποψήφια ηγεμονική οικονομική, στρατιωτική και πολιτική δύναμη. Από την άλλη πλευρά, η αντιτρομοκρατική σταυροφορία των ΗΠΑ και των δυτικών κοινωνιών στην Ασία και τη Μέση Ανατολή, μετά το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου, κατέληξε σε παταγώδη αποτυχία, όχι μόνο στρατιωτική και γεωπολιτική, αλλά και οικονομική, αφού ξοδεύτηκαν πάνω από 6 τρις δολάρια για τους πολέμους αυτούς.
Η κρίση της αμερικανικής ηγεμονίας έχει οδηγήσει το διεθνές σύστημα σε φάση γενικής αστάθειας, αφού έχουμε την άνοδο ανταγωνιστικών παγκόσμιων πόλων (Κίνα, Ρωσία, Ινδία). Ο ισχυρότερος από αυτούς, η Κίνα, δεν φαίνεται ικανή ακόμα να αναδειχθεί σε νέο ηγετικό πλανητικό κέντρο με συνέπεια την πλήρη ρευστότητα και την άσκηση αυτόνομης πολιτικής, όχι μόνο από τους ισχυρούς πόλους, αλλά και από ενδιάμεσες περιφερειακές δυνάμεις (Ιράν, Τουρκία κλπ). Μάλιστα για το θέμα αυτό είναι άκρως ενδιαφέρουσα η άποψη του Ι. Βάλερσταϊν, ο οποίος, εκτιμώντας ότι η ανερχόμενη Κίνα δεν έχει τις προϋποθέσεις να αναδειχθεί σε νέο ηγεμονικό κέντρο, λόγω του αυταρχικού πολιτικού συστήματος της θεωρούσε βέβαιη την κατάρρευση του καπιταλιστικού κοσμοσυστήματος, με μοιρασμένες πιθανότητες η σημερινή κρίση να καταλήξει είτε σε ένα άλλο, δικαιότερο κοσμοσύστημα, είτε σε μια μετα-καπιταλιστική πλανητική δυστοπία. Ανεξάρτητα του τελικού αποτελέσματος που θα φέρει η πολυπολική διαμόρφωση του διεθνούς πλαισίου, η σημερινή κατάσταση μόνο ως νέα αταξία των πραγμάτων μπορεί να χαρακτηριστεί.
Για το ζήτημα της ηγεμονίας οι μεγάλοι διανοητές Ιμάνουελ Βάλερσταϊν και ο Τζιοβάνι Αρίγκι, ανέλυσαν και ανέδειξαν την θεωρία των κοσμοσυστημάτων (World System Theory). Σύμφωνα με αυτήν, το διεθνές σύστημα διευθύνεται κατά καιρούς από κάποια ηγεμονική δύναμη, που επιβάλλει τους κανόνες στην οικονομία, την διπλωματία, την πολιτική, την κουλτούρα και τον πόλεμο, λειτουργώντας ως οργανωτική αρχή του παγκόσμιου συστήματος στη βάση ενός συγκεκριμένου κοινωνικού και πολιτικού παραδείγματος και προσφέροντας ταυτόχρονα και κυβερνησιμότητα στο όλο σύστημα. Η εξέλιξη του διακρατικού συστήματος έχει τον χαρακτήρα μιας κυκλικής διαδικασίας ανόδου και πτώσης ηγεμονικών κρατών, διαδικασία κατά την οποία μετατοπιζόταν το κέντρο εντός του καπιταλιστικού κοσμοσυστήματος.
Ειδικότερα ο Τζιοβάνι Αρίγκι στο βιβλίο του «Ο παρατεταμένος 20ος αιώνας» αναφέρεται στην κίνηση του εκκρεμούς μεταξύ ενός ενάρετου παραγωγικού κύκλου και ενός φαύλου χρηματοπιστωτικού, ως κυρίαρχου στοιχείου στην εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος από τον 15ο αιώνα έως σήμερα. Η κρίσιμη αυτή κίνηση εντοπίζεται στο εσωτερικό ευρύτερων κύκλων ηγεμονίας επάνω στο παγκόσμιο σύστημα (ιταλικές πόλεις – κράτη 1400-1600, Ολλανδία 1600-1800, Βρετανία 1800-1940 και Η.Π.Α. 1940-2000). Σε κάθε μία από αυτές τις φάσεις, ο κύκλος της κυριαρχίας του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου σηματοδοτεί τη λεγόμενη εποχή του «φθινοπώρου» της εκάστοτε ηγεμονίας, δηλαδή την περίοδο της αρχής του τέλους της. Το φθινόπωρο κάθε ηγεμονίας αποτελεί την έναρξη μιας μακράς περιόδου μεγάλης αστάθειας και όξυνσης των ανταγωνισμών. Έτσι, κάθε μετατόπιση του κέντρου και κάθε νέα συγκέντρωση της εξουσίας στο νέο ηγεμονικό κράτος, επικυρωνόταν και ολοκληρωνόταν μετά από πολύχρονους πολέμους. Ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648) καθιέρωσε την ολλανδική ηγεμονία, οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι (1792- 1815) την βρετανική ηγεμονία και οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι (1914-1945) την ηγεμονία των Η.Π.Α.
Η βασική αιτία της καθοδικής πορείας των ΗΠΑ οφείλεται στην πολιτική τους στόχευση της επικράτησης της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης με την δημιουργία υπερεθνικών θεσμών, αλλά και την άμεση στρατιωτική και πολιτική επέμβαση τους σε όλα τα μέρη του κόσμου με το πρόσχημα της επέκτασης δήθεν της Δημοκρατίας σε όλο τον πλανήτη. Αυτή η αλαζονεία τους όμως ως νικητών του Ψυχρού Πολέμου μετατράπηκε σε μπούμερανγκ, αφού το αποτέλεσμα αυτών των επιλογών της αμερικανικής ελίτ, ήταν αφενός τα τεράστια οικονομικά προβλήματα (δυσθεώρητο δημόσιο χρέος και προβληματική παραγωγική βάση), και αφετέρου η δημιουργία νέας αταξίας πραγμάτων (Μέση Ανατολή, Αφγανιστάν κλπ) με αποτέλεσμα την σταδιακή, αλλά ορατή οπισθοχώρηση τους, που έλαβε χαρακτηριστικά πολιτικού προτάγματος επί Τραμπ με το σύνθημα First America.
Η σημερινή αμερικανική στρατηγική της διπλής ανάσχεσης, δηλαδή η περιθωριοποίηση και ο περιορισμός των δυνατότητων της Ρωσίας και στη συνέχεια η προσπάθεια εγκλωβισμού της Κίνας πέραν των ισχυρών αντισυσπειρώσεων που δημιουργεί έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τα ευρωπαϊκά συμφέροντα. Και αυτό γιατί τόσο η Ρωσία όσο και η Ουκρανία αποτελούν οργανικά τμήματα της ευρωπαϊκής ηπείρου και βασικές συνιστώσες μιας ευρύτερης ευρωπαϊκής ομπρέλας ασφαλείας στο μεγάλο και ουτοπικό, όπως αποδείχθηκε στόχο μιας Ενωμένης Ευρώπης από τη Μεσόγειο ως τα Ουράλια. Για τούτο οι ευθύνες της Ε.Ε. είναι ιστορικές λόγω του γεγονότος ότι δεν έλαβε καμία πρωτοβουλία να αποτρέψει αυτό τον πόλεμο παρεμβαίνοντας έγκαιρα όταν οι συνθήκες το επέτρεπαν και το απαιτούσαν (μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και του Ανατολικού Μπλοκ) για τη δημιουργία οργανικής ισορροπίας ασφαλείας που θα κάλυπτε και τις δίκαιες ρωσικές ενστάσεις ως προς το θέμα αυτό λόγω της υπερεπέκτασης του ΝΑΤΟ, το οποίο δεν θα είχε κανένα λόγο ύπαρξης αν αυτή είχε κινηθεί, όπως έπρεπε ενισχύοντας τη δική της αυτόνομη αμυντική ισχύ.
Έτσι, η μεν Ε.Ε. αποτελεί έναν οικονομικό γίγαντα (χωρίς όμως ενεργειακή αυτονομία) με πήλινα πολιτικά και αμυντικά πόδια, έρμαιο των συμφερόντων και διαθέσεων των ΗΠΑ, η δε Ρωσία ως η μεγαλύτερη δύναμη στην Ανατολική Ευρώπη, αφού οδηγήθηκε αρχικά στο περιθώριο των εξελίξεων μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, σήμερα στην προσπάθεια της να διασφαλίσει τα ευρύτερα συμφέροντα ασφαλείας, εξού και η στρατιωτική επέμβαση στην Ουκρανία, οδηγείται σε πλήρη αποκοπή από τις δυτικές ευρωπαϊκές χώρες και σύρεται αναγκαστικά στην «αγκαλιά» του Πεκίνου.
Οι συνθήκες αυτές στον πλανήτη επιτείνουν την ρευστότητα και την ένταση μεταξύ των παγκόσμιων πόλων. Βρισκόμαστε στην εποχή που είναι η τελευταία μιας μακράς περιόδου αδιαμφισβήτητης δυτικής ηγεμονίας, που συνδέθηκε με την εμφάνιση του καπιταλισμού, χωρίς σαφή προσανατολισμό ως προς την κατάληξη. Οπότε απαιτείται η πρόσδεση με «ζώνη ασφαλείας» στην σημερινή εποχή της νέας αταξίας πραγμάτων, που κανείς δεν ξέρει τι θα εξέλθει από το ανοιχτό πλέον κουτί της Πανδώρας.
